Ἕνα «περιεργότατο» κείμενο τοῦ Roger Bacon στὰ Στοιχεῖα Φιλοσοφίας του Θεόφιλου Καΐρη - Νικήτας Σινιόσογλου

Ὁ Καΐρης συζητᾶ τὴν κατάσταση τῆς φιλοσοφίας κατὰ τὴν περίοδο τοῦ

Σχολαστικισμοῦ σὲ μιὰν ἐκτενῆ σημείωση τῶν Στοιχείων Φιλοσοφίας

(σημ. 14). Ἐκεῖ ξεχωρίζει τρία πρόσωπα ποὺ ἀποπειράθησαν ἐκ παντὸς

τρόπου τὴν ἀλήθειαν ἐξιχνεύειν. Αὐτοὶ εἶναι ὁ Roger Bacon (1214-1294),

ὁ Jean Gerson (1363-1429) καὶ ὁ Giordano Bruno (1548-1600). Ὁ Καΐρης

βλέπει στὸν Bruno μία ἐννοιολογικὴ γέφυρα μεταξὺ ἀρχαίας φιλοσοφίας

καὶ νεωτερικότητας, ἡ ὁποία ἑνώνει τὴν ἐλεατικὴ φυσικὴ φιλοσοφία μὲ

τὸν πανθεϊσμὸ ποὺ θὰ συστηματοποιήσει ἀργότερα ὁ Spinoza. Ὁ Bruno

ἐδόξαζε γὰρ μίαν μόνην ὑπάρχειν οὐσίαν, καὶ ταύτην εἰς πάντα ἐξ

ἀνάγκης μεταποιεῖσθαι, συστηματοποιεῖ δηλαδὴ τὴν ἀναγεννησιακὴ-ἀλ-

χημιστικὴ ἄποψη ποὺ ἐκπροσωπεῖ στὸν ἑλληνικὸ χῶρο ὁ Παμπλέκης.

Ἡ πικρὰ εἰρωνικὴ διατύπωση ὅτι ὁ Bruno ὑπὸ τῶν ἱερῶν κατεβρώθη

φλογῶν προοικονομεῖ τὸ τέλος τοῦ ἴδιου τοῦ Θεόφιλου δύο χρόνια με-

τὰ τὴν δημοσίευση τῶν Στοιχείων Φιλοσοφίας. Ἀ πὸ τὴν ἄλλη μεριά, τὸ

ἐνδιαφέρον τοῦ Καΐρη γιὰ τὸν Gerson ἐξηγεῖται, καθὼς ἐκεῖνος πρῶτος

παρ’ Εὐρωπαίοις τῷ τῆς θεοσοφίας ἐχρήσατο ὀνόματι, τοῖς μόνην τὴν

κτισματοσοφίαν τῷ ἀνθρώπῳ ἐξαρκεῖν οἰομένοις ὅλως ἐναντίαν βαδί-

σας ὁδόν.

Ἀλλὰ εἶναι τὸ ἐκτενὲς ἀπόσπασμα ἀπὸ τὴν Epistola fratris Rogerii

Baconis de secretis operibus artis et naturae, et de nullitate magiae ποὺ ξενί-

ζει τὸν ἀναγνώστη τῶν Στοιχείων Φιλοσοφίας, ἑνὸς εἰσαγωγικοῦ, ὑπο-

τίθεται, καὶ πανοραμικοῦ ἐγχειριδίου φιλοσοφίας –ἄλλως τε ὁ ἴδιος ὁ

Θεόφιλος χαρακτηρίζει τὸ περιεχόμενο τοῦ χωρίου «περιεργότατο». Ἡ

πιὸ σημαντικὴ ἔκδοση τοῦ ἔργου αὐτοῦ τοῦ Bacon (γνωστοῦ καὶ ὡς De

mirabili potestate artis et naturae et de nullitate magiae) ἔγινε στὸ Ἀμβοῦργο

τὸ 1618 (Ex Bibliopolio Frobeniano). Στόχος τοῦ ἔργου ἦταν νὰ δεί-

ξει ὅτι τὰ προϊόντα τῆς ἐπιστήμης καὶ τῆς τεχνολογίας ὑπερβαίνουν τὰ

ὅποια ἀποτελέσματα τῆς μαγείας, μολονότι ὁ ἑρμητισμὸς καὶ ἡ ἀλχημεία

παρέμεναν σταθερὰ σημεῖα ἀναφορᾶς τόσο γιὰ τὸν Bacon, ὅσο καὶ γιὰ

προσωπικότητες ποὺ ἀσχολήθηκαν μὲ τὸ κείμενο, ὅπως ὁ Johannes Dee.

Ὁ Καΐρης ἐπιμένει στὸ συγκεκριμένο χωρίο γιὰ δύο λόγους: πρῶτον

ἐπειδὴ ἀποτελεῖ δυνατὴ μαρτυρία γιὰ τὴν προσπάθεια τῆς εὐρωπαϊκῆς

φιλοσοφίας νὰ ἐξέλθει ἀπὸ τὸν βύθο τοῦ σχολαστικισμοῦ μέσῳ τῆς ἐπι-

στήμης καὶ τῆς τεχνικῆς· δεύτερον, ἐπειδὴ τὸ ἔργο τοῦ Bacon ἀποτελεῖ

ὑπόδειγμα συγκερασμοῦ τῆς ἐπιστήμης μὲ τὸν ἐσωτερισμό, εὐθυγράμ-

μισης δηλαδὴ τῶν ἐπιστημονικῶν μέσων πρὸς τοὺς παλαιόθεν σκοποὺς

τῆς θεοσοφίας.

Ὁ Καΐρης παραθέτει τὸ χωρίο στὰ λατινικὰ δίχως παραπομπὴ στὴν

ἐσωτερικὴ ἀρίθμηση καὶ διάρθρωση τῆς Ἐπιστολῆς καὶ δίχως νὰ σημει-

ώνει τὴν ἔκδοση ποὺ χρησιμοποίησε. Ἡ ἀντιπαραβολὴ μὲ τὸ πρωτότυπο

δείχνει ὅτι πρόκειται γιὰ ἐλαφρῶς διασκευασμένη ἐκδοχὴ τοῦ τέταρ-

του κεφαλαίου τῆς Ἐπιστο λῆς. Ἐνδεχομένως ὁ Θεόφιλος νὰ εἶχε πρό-

σβαση μόνον σὲ ἀποσπάσματα ἢ παράφραση τοῦ κειμένου τοῦ Bacon

καὶ νὰ ἀντλεῖ ἀπὸ νεώτερη δευτερεύουσα πηγή. Σὲ κάθε περίπτωση,

παραθέτω τὸ «περιεργότατο» χωρίο στὴν ἐκτενῆ του ἐκδοχῆ ἀπὸ τὴν

κριτικὴ ἔκδοση τοῦ J.S. Brewer: Epistola fratris Rogerii Baconis de secretis

operibus artis et naturae, et de nullitate magiae, στὸ Fr. Rogerii Bacon, Opera

quaedam hactenus inedita, ἐπιμ. J.S. Brewer, Rerum Britannicarum medii

aevi scriptores τ. 15, Λονδίνο 1965 [1859], 533, ἀπὸ ὅπου καὶ μεταφράζω

στὰ νέα ἑλληνικά.

Nam instrumenta navigandi possunt fieri sine hominibus remigantibus, ut

naves maximae, fluviales et marinae, ferantur unico homine regente, majori

velocitate quam si plenae essent hominibus. Item currus possunt fieri ut sine

animali moveantur cum impetu inaestimabili; ut aestimamus currus falcati

fuisse, quibus antiquitus pugnabatur. Item possunt fieri instrumenta volandi,

ut homo sedeat in medio instrumenti revolvens aliquod ingenium, per quod

alae artificialiter compositae aλrem verberent, ad modum avis volantis. Item

instrumentum, parvum in quantitate ad elevandum et deprimendum pondera

quasi infinita, quo nihil utilius est in casu. Nam per instrumentum altitudinis

trium digitorum, et latitudinis eorumdem, et minoris quantitatis, posset homo

seipsum et socios suos ab omni periculo carceris eripere, et elevare, et descen-

dere. Posset etiam de facili fieri instrumentum quo unus homo traheret ad se

mille homines per violentiam, mala eorum voluntate; et sic de rebus aliis at-

trahendis. Possunt etiam instrumenta fieri ambulandi in mari, vel fluminibus,

usque ad fundum absque periculo corporali. Nam Alexander magnus his usus

est, ut secreta maris videret, secundum quod Ethicus narrat astronomus. Haec

autem facta sunt antiquitus, et nostris temporibus facta sunt, ut certum est; nisi

sit instrumentum volandi, quod non vidi, nec homini qui vidisset cognovi; sed

sapientem qui hoc artificium excogitavit explere cognosco. Et infinita quasi ta-

lia fieri possunt; ut pontes ultra flumina sine columna, vel aliquo sustentaculo,

et machinationes, et ingenia inaudita.

Εἶναι δυνατὸν νὰ κατασκευαστοῦν μηχανὲς γιὰ ναυσιπλοΐα ποὺ νὰ μὴν

ἀπαιτοῦν κωπηλάτες, ὥστε μεγάλα σκάφη νὰ κινοῦνται σὲ ποτάμια καὶ σὲ

θάλασσες ὑπὸ τὴν καθοδήγηση ἑνὸς μόνον κυβερνήτη, μὲ ταχύτητα μεγαλύ-

τερη ἀπὸ ὅ,τι ἐὰν ἦταν γεμάτα ναυτικούς. Ἐπὶ πλέον εἶναι δυνατὸν νὰ κατα-

σκευαστοῦν ἅμαξες δίχως νὰ κινοῦνται ἀπὸ ζῶα, ἐπιτυγ χάνοντας ἀπίστευτη

ταχύτητα (ὅπως λέγεται ὅτι ἦταν τὰ currus falcati, μὲ τὰ ὁποία πολεμοῦσαν

οἱ πρόγονοί μας). Ἐπὶ πλέον εἶναι ἐφικτὸ νὰ κατασκευαστοῦν μηχανὲς γιὰ

ἀεροπλοΐα, τέτοιες ποὺ ἕνας ἄντρας νὰ κάθεται στὸ κέντρο καὶ νὰ περιστρέ-

φει ἕναν ἔξυπνο μηχανισμὸ μὲ τὸν ὁποῖο τεχνητὰ φτερὰ χτυποῦν τὸν ἀέρα μὲ

τὸν τρόπο ἑνὸς πουλιοῦ ποὺ ἵπταται. Ἐπὶ πλέον εἶναι δυνατὸν νὰ κατασκευ-

άσει κάποιος ἕνα μικρὸ σὲ ὄγκο ὄργανο, προκειμένου νὰ σηκώνει καὶ νὰ συμ-

πιέζει τὰ μεγαλύτερα βάρη, τὸ ὁποῖο εἶναι ἐξαιρετικὰ χρήσιμο σὲ ὁρισμένες

περιπτώσεις. Διότι μπο ρεῖ ἕνας ἄντρας νὰ ἀνέβει ἢ νὰ κατέβει, ἀπελευθερώ-

νοντας ἑαυτὸν καὶ τοὺς συντρόφους του ἀπὸ τὸν κίνδυνο τῆς φυλακῆς, χάρη

σὲ μιὰ συσκευὴ μὲ μικρὸ βάρος ποὺ εἶναι περίπου τρία δάκτυλα σὲ ὕψος καὶ

σὲ πλάτος. Ἑπίσης μπορεῖ κάποιος νὰ κατασκευάσει εὔκολα ἕνα ὄργανο, μὲ

τὸ ὁποῖο ἕνας μόνον ἄντρας μπορεῖ νὰ ἕλκει πρὸς αὐτὸν βίαια χίλιους παρὰ

τὴν ὁποιαδήποτε ἀντίσταση, ἢ καὶ ἄλλα ἀντικείμενα ποὺ ἕλκονται. Ἐπίσης

εἶναι δυνατὸν νὰ φτιαχτοῦν μηχανισμοί, μὲ τοὺς ὁποίους μπορεῖ κάποιος νὰ

περπατᾶ στὸν πυθμένα τῆς θάλασσας ἢ ποταμῶν δί χως νὰ δι ατρέχει σωμα-

τικὸ κίνδυνο. Ἄλλως τε ὁ Μέγας Ἀλέξανδρος χρησιμοποίησε τέτοιους γιὰ νὰ

παρατηρεῖ τὰ μυστικὰ τῆς θάλασσας, ὅπως διηγεῖται ὁ ἀστρονόμος Ἠθικός.(1)

Οἱ μηχανισμοὶ αὐτοὶ κατασκευάστηκαν στὴν ἀρχαιότητα καὶ στὴν ἐπο-

χή μας καὶ αὐτὸ εἶναι ἐξακριβωμένο – παρ’ ἐκτὸς γιὰ τὸ πτητικὸ

μηχάνημα ποὺ δὲν ἔχω δεῖ, μήτε γνωρίζω κάποιον ποὺ νὰ τὸ ἔχει δεῖ.

Γνωρίζω ὡστόσο ὅτι ὁ σοφὸς ποὺ τὸ σχεδίασε τὸ ἔχει ὁλοκληρώσει.

Καὶ ἄπειρα τέτοια πράγματα εἶναι ἐφικτά, ὅπως γέφυρες πάνω ἀπὸ

ποτάμια δίχως κολῶνες ἢ ἄλλο στή ριγμα, καὶ μηχανήματα, καὶ ἀνή-

κουστες ἐφευρέσεις.

_____________________

1. Γιὰ τὸν Ψευδο-Ἠθικὸ βλ. Die Kosmographie des Aethicus, ἐπιμ. O.

Prinz, Μόναχο: Monumenta Germaniae Historica 1993.

ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΚΑΪΡΗΣ

ΓΝΩΣΤΙΚH ΣΤΟΙΧΕIΑ ΦΙΛΟΣΟΦIΑΣ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ & ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: Νικήτας Σινιόσογλου

ΚΑΪΡΕΙΟΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ – ΑΝΔΡΟΣ 2008

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΥΡΑΣΙΑ